در خارج از جهان عرب ، برخی مصلحان كه بتوان آنها را " قهرمان "
ناميد كم و بيش ظهور كردند . اقبال لاهوری را قطعا يك قهرمان اصلاح در
جهان اسلام بايد به شمار آورد كه انديشه‏های اصلاحی‏اش از مرز كشور خودش هم‏
گذشت . اقبال مزايايی دارد و نواقصی .
از جمله مزايای اقبال اين است كه فرهنگ غرب را می‏شناخته است و با
انديشه‏های فلسفی و اجتماعی غرب آشنايی عميق داشته تا آنجا كه در خود
غرب به عنوان مفكر و يك فيلسوف به شمار آمده است .
ديگر اينكه با همه آشنايی و شناسايی فرهنگ غرب ، غرب را فاقد يك‏
ايدئولوژی جامع انسانی می‏دانسته است ، بر عكس معتقد بوده است كه‏
مسلمانان تنها مردمی هستند كه از چنين ايدئولوژی بر خوردار و بهره‏مندند .
لهذا اقبال در عين دعوت به فراگيری علوم و

فنون غربی ، از هر گونه غربگرايی و شيفتگی نسبت به " ايسم " های غربی‏
، مسلمانان را بر حذر می‏داشت . اقبال می‏گويد :
" مثاليگری اروپا هرگز به صورت عامل زنده‏ای در حيات آن درنيامده ، و
نتيجه آن پيدايش " من " سرگردانی است كه در ميان دموكراسيهای‏
ناسازگار با يكديگر به جستجوی خود می‏پردازد كه كار منحصر آنها بهره‏كشی از
درويشان به سود توانگران است . سخن مرا باور كنيد كه اروپای امروز
بزرگترين مانع در راه پيشرفت اخلاق بشريت است . از طرف ديگر مسلمانان‏
مالك انديشه‏ها و كمال مطلوب‏های نهايی مطلق مبتنی بر وحيی می‏باشند كه‏
چون از درونی‏ترين ژرفای زندگی بيان می‏شود ، به ظاهری بودن آن رنگ باطنی‏
می‏دهند " . ( 1 )
مزيت ديگر اقبال اين است كه در ذهن خود درگيريهايی كه محمد عبده‏
گرفتار آنها بوده داشته است ، يعنی يافتن راه‏حلی كه مسلمانان بدون آنكه‏
پا روی حكم يا اصلی از اصول اسلام بگذارند مشكلات سياسی و اقتصادی و
اجتماعی زمان خود را حل كنند ، از اين رو درباره مسائلی از قبيل اجتهاد ،
اجماع و امثال اينها زياد می‏انديشيده است . اقبال ، اجتهاد را موتور
حركت اسلام می‏شمارد .
از جمله مزايای اقبال اين است كه بر خلاف ساير پرورش يافتگان فرهنگ‏
غرب شخصا معنويت گراست و از بعد روحی عرفانی و اشراقی نيرومندی بر
خوردار است ، از اين رو برای عبادت و ذكر و فكر و مراقبه و محاسبة
النفس و بالأخره سير و سلوك و معنويت و آنچه امروز آن را " درونگرايی‏
" می‏خوانند و احيانا تخطئه
پاورقی :
. 1 احيای فكر دينی ص . 204

می‏نمايند ارزش فراوان قائل است و از جمله مسائلی كه در احيای فكر دينی‏
طرح می‏كند اين مسائل است . اقبال ، احيای فكر دينی را بدون احيای‏
معنويت اسلامی بی‏فايده می‏شمارد . مزيت ديگر او اين است كه تنها مرد
انديشه نبوده ، مرد عمل و مبارزه هم بوده است ، عملا با استعمار درگيری‏
داشته است. اقبال يكی از پايه گذاران و مؤسسان كشور اسلامی پاكستان است.
مزيت ديگر اقبال قدرت شاعری اوست ، قدرتی كه در خدمت اهداف اسلامی‏
او قرار گرفته است . اقبال از نوع شاعرانی است كه كواكبی آنها را ستود
، از قبيل كميت اسدی و حسان بن ثابت انصاری و دعبل بن علی خزاعی .
سرودهای انقلابی اقبال كه به زبان اردو بوده ، به عربی و فارسی ترجمه شده‏
و همچنان اثر حماسه آفرين و هيجان‏آور خود را حفظ كرده است .
اقبال با آنكه به طور رسمی مذهب تسنن دارد ، به اهل‏بيت پيغمبر علاقه و
ارادتی خاص دارد و به زبان فارسی اشعاری انقلابی و آموزنده در مدح آنها
سروده كه گمان نمی‏رود در ميان همه شاعران شيعی مذهب فارسی زبان بتوان‏
نظيری برايش پيدا كرد . به هر حال شعر برای اقبال هدف نبوده ، وسيله‏
بوده است ، وسيله بيداری و آگاهی امت مسلمان .
اقبال فلسفه‏ای دارد كه آن را " فلسفه خودی " می‏نامد . او معتقد است‏
كه شرق اسلامی هويت واقعی خود را كه هويت اسلامی است از دست داده و
بايد آن را بازيابد . اقبال معتقد است همان طور كه فرد احيانا دچار
تزلزل شخصيت و يا گم كردن شخصيت می‏شود ، از خود فاصله می‏گيرد و با خود
بيگانه می‏گردد ، غير خود را به جای خود می‏گيرد و به قول مولانا كه اقبال‏
سخت مريد و شيفته او و

تحت تأثير جاذبه قوی اوست " در زمين ديگران خانه می‏سازد و به جای آنكه‏
كار خود كند كار بيگانه می‏كند " جامعه نيز چنين است ، جامعه مانند فرد
، روح و شخصيت دارد ، مانند فرد احيانا دچار تزلزل شخصيت و از دست‏
دادن هويت می‏گردد ، ايمان به خود را و حس احترام به ذات و كرامت ذات‏
را از دست می‏دهد و يكسره سقوط می‏كند . هر جامعه‏ای كه ايمان به خويشتن و
احترام به كيان ذات و كرامت ذات خويشتن را از دست بدهد محكوم به سقوط
است . اقبال معتقد است كه جامعه اسلامی در حال حاضر در برخورد با تمدن و
فرهنگ غربی دچار بيماری تزلزل شخصيت و از دست دادن هويت شده است ،
" خود " اين جامعه و " خويشتن " اصيل اين جامعه و ركن ركين شخصيت‏
اين روح جمعی ، اسلام و فرهنگ اسلامی است ، نخستين كار لازمی كه مصلحان‏
بايد انجام دهند بازگرداندن ايمان و اعتقاد اين جامعه به " خود " واقعی‏
او يعنی فرهنگ و معنويت اسلامی است و اين است " فلسفه خودی " .
اقبال در اشعار و مقالات و سخنرانيها و كنفرانسهای خود همواره كوشش‏
دارد مجدها ، عظمتها ، فرهنگها ، لياقتها ، شايستگيهای اين امت را به‏
ياد او آورد و بار ديگر او را به خودش مؤمن سازد . اينكه اقبال ،
قهرمانان اسلامی را از لابلای تاريخ بيرون می‏كشد و جلو چشم مسلمانان قرار
می‏دهد به همين منظور است . از اين رو اقبال حق عظيمی بر جامعه اسلامی‏
دارد .
اقبال اندكی مانند سيد جمال ، و نه در حد او ، شعاع انديشه و فعاليتهای‏
اصلاحی‏اش از مرزهای كشور خودش گذشته و كم و بيش در همه جهان اسلام اثر
گذاشته است .
نقصی كه در كار اقبال است عمده در دو چيز است : يكی

اينكه با فرهنگ اسلامی عميقا آشنا نيست . با اينكه به مفهوم غربی واقعا
يك فيلسوف است ، از فلسفه اسلامی چيز درستی نمی‏داند . اظهار نظرهای‏
اقبال درباره براهين فلسفی اثبات واجب ، و درباره علم قبل الايجاد ، كه‏
از مسائل مهم الهيات است ، و همچنين فلسفه او درباره ختم نبوت كه به‏
جای آنكه ختم نبوت را اثبات كند به ختم ديانت منتهی می‏شود كه خلاف‏
منظور و مدعای خود اقبال است دليل ناآگاهی اقبال از فلسفه اسلامی است ،
همچنانكه در زمينه ساير علوم و معارف اسلامی نيز مطالعاتش سطحی است .
اقبال با آنكه سخت شيفته عرفان است و روحش روح هندی و اشراقی است و
بعلاوه سخت مريد مولاناست ، عرفان اسلامی را در سطح بالا نمی‏شناسد و با
انديشه‏های غامض عرفان بيگانه است .
نقص ديگر كار اقبال اين است كه بر خلاف سيد جمال به كشورهای اسلامی‏
مسافرت نكرده و از نزديك شاهد اوضاع جريانها و حركتها و نهضتها نبوده‏
است و از اين رو در ارزيابيهای خود درباره برخی شخصيتهای جهان اسلام و
برخی حركتهای استعماری در جهان اسلام دچار اشتباهات فاحش شده است .
اقبال در كتاب احيای فكر دينی در اسلام نهضت وهابيگری را در حجاز ، و
جنبش بهائيت را در ايران ( 1 ) و قيام آتاتورك را در تركيه ، اصلاحی و
اسلامی پنداشته ، همچنانكه در اشعار خود برخی ديكتاتورهای چكمه‏پوش‏
كشورهای اسلامی را ستوده است . اين خطاها بر اقبال مسلمان مصلح مخلص‏
نابخشودنی است .
در عثمانی ( تركيه فعلی ) نيز كم و بيش مدعيان اصلاح پديد
پاورقی :
. 1 در ترجمه فارسی كتاب احيای فكر دينی بنا بر ملاحظاتی بعضی قسمتها
حذف شده است ، به ترجمه عربی اين كتاب رجوع شود .

آمده‏اند . اقبال در احيای فكر دينی مكرر نظريات مردی به نام " ضياء
شاعر " را نقل می‏كند ولی نظريات او آنچنان افراطی است كه خود اقبال هم‏
با همه وسعت مشرب ، زيربار همه آنها نمی‏رود . ( 1 )
پاورقی :
. 1 نهضتهای اسلامی در صد ساله اخير ، ص 48 - . 53

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: